नाही म्हणायला शिका ……

आपल्या प्रत्येकाच्या आयुष्यात असे अनेक  क्षण येतात जेव्हा आपण नाही म्हणायला कचरतो.  लोक काय म्हणतील, मित्र-मैत्रिणी काय म्हणतील, घरचे काय म्हणतील,ऑफिसचे सहकारी काय म्हणतील याचा विचार आपण बहुधा जास्तच करतो आणि तेही आपल्या स्वत:च्या नाही म्हणायच्या अधिकाराला डावलून! शंभर लोकांच्या दृष्टीने जे वागणे 'नॉर्मल' या संज्ञेत बसते ते आपल्या दृष्टीने नॉर्मल असेलच असे नाही परंतु जर आपण नकार दिला तर आपले वागणे त्यांच्या दृष्टीने 'नॉर्मल' म्हणून गणले जाणार नाही याची आपल्याला मनोमन धास्ती वाटत असते.        
हल्ली 'work culture' च्या नावाखाली ओफ़िसमध्ये कामाची वेळ संपल्यानंतरसुद्धा  थांबवले जाते. बॉसची आज्ञा होते आणि केवळ नाईलाजास्तव थांबावे लागते. काय करणार? मजबुरी आहे. Reputation का सवाल है भाई. सबको रुकना पडता है. बॉस को कौन ना बोलेगा? वैसे मेरा तो प्रमोशन due है. बॉस को तो खुश करना ही पडेगा.  थांबणे आवडले नसले तरी मनात उत्तरे तयार असतात जी आपणच तयार केलेली असतात.  मग ऑफिसमध्ये थांबण्याची  सवय हळूहळू वाढायला लागते आणि मनातून ओठांवर आलेला नकार आपण बॉस काय म्हणेल या सबबीखाली गिळत राहतो.
 नव्या मित्रांच्या कळपात आपण अलगद सामावले जातो. खाणे-पिणे मौजमजा चालू असते.  सिगारेटची देवाणघेवाण सुरु होते. आपल्या हातापर्यंत ती येउन पोहोचते. इतर सगळे मस्त झुरके मारण्यात मग्न असतात. आपल्या ओठांची आणि सिगारेटची अजून ओळख झालेली नसते. साहजिकच सिगारेट हातात येताच आपण कमालीचे गोंधळून जातो. मित्र आपल्याला हसत असतात. थोडक्यात आपण कच्चे लिंबू असतो. पण आपल्याला सिगारेट ओढायची इच्छा नसते. सगळ्यांची नजर आपल्यावर रोखलेली असते. आपल्याला नाही असेच म्हणायचे असते पण काय यार एवढी पण हिम्मत नाही का तुझ्यात? अरे पोरी कशा गटवणार मग? Be smart. एक कश मार मग बघ कसा उडशील.  आता सिगारेट हा मित्रांमधील आपल्या इभ्रतीचा प्रश्न होऊन बसतो आणि त्यांच्या आग्रहाला आपला भिडस्तपणा बळी पडतो.   
आपली जीवश्च कंठश्च मैत्रीण तिच्या एका मैत्रिणीकडे आपल्याला ओढून घेऊन जाते. ती ड्रेस विकण्याचा व्यवसाय करत असते. अगं सॉलिड stock आलाय तिच्याकडे. तू अगदी वेडी होशील असे ड्रेस पीस आहेत. म्हणून सगळ्यात आधी मी तुलाच सांगितलं. मी माझ्या मैत्रिणीलाही सांगितलंय की तू तिच्याकडून भरपूर खरेदी करशील. आपण तिथे जातो. नुकतीच आपण बरीच खरेदी केलेली असते. तिच्याकडचे  ड्रेस पीस वाईट नसतात पण आपल्या खास पसंतीस उतरत नाहीत.  नाही म्हणणे जीवावर आलेले असते. आपल्या मैत्रिणीला काय वाटेल आणि तिच्या मैत्रिणीला काय वाटेल या विचारांनी आपण घेरले जातो. अखेर त्या दोघींच्या आग्रहाला बळी पडून आपण अनावश्यक आणि मनाविरुद्ध खरेदी करतो. घरी आल्यावर महिन्याचे पुरते कोलमडलेले बजेट बघता  हतबल होण्याशिवाय आपल्याकडे कोणताही पर्याय उरलेला नसतो.            
या संदर्भातील एक वास्तवात घडलेली गोष्ट मला इथे आवर्जून उधृत करावीशी वाटते जी नंतर अत्यंत गभीर स्वरूप धारण करते.  अ नावाचा मुलगा  आणि ब नावाची मुलगी लहानपणापासून खूप जवळचे मित्र असतात. तो software engineer होतो आणि ती एका बँकेत नोकरी करू लागते. काही कारणाने त्याची नोकरी सुटते. घरी भाऊबंदकीचा प्रश्न निर्माण होतो आणि त्याची आर्थिक परिस्थिती बिकट होते. डोक्यावर कर्ज असते. ते दोघे एकमेकांना अधूनमधून भेटत असतात. ती विवाहित असते. नवराही तिच्याच बँकेत नोकरी करत असतो. त्या दोघांच्या मैत्रीवर तिच्या नवऱ्याचा विश्वास असतो पण तिचा मित्र आपल्या बायकोला भावनिक रित्या exploit करतो आहे अशी त्याची पक्की खात्री झालेली असते. कारण आजपर्यंत तिने त्याला भरपूर आर्थिक मदत केलेली असते. पुन्हा एकदा ते दोघे भेटतात. त्याचे नेहमीसारखे रडगाणे सुरु होते. ती त्याला सांगते की सध्या तिच्याकडे त्याला देण्यासाठी फारसे पैसे नाहीत. आता त्याला तिचे पैसे नको असतात तर तिची वेगळीच मदत त्याला अपेक्षित असते. यावेळेस त्याची गरज पन्नास ते साठ लाखांची असते. तो तिला विश्वासात घेऊन एक योजना सांगतो. ती प्रथम खूप चक्रावते, आढेवेढे घेते. आपण पकडले जाऊ असे त्याला वारंवार सांगते. परंतु असे काहीही होणार नाही. माझी योजना १००% फुल प्रुफ आहे असे तो तिला सांगतो. त्यांच्या मैत्रीची शपथ देतो. तुझ्या बँकेतील क्लायंटची लिस्ट फक्त मला पाठव, बाकी मी बघून घेईन असे तो सांगतो. तिला त्याला नाही म्हणणे अवघड जाते आणि घडू नये तो अपराध तिच्या हातून घडतो. ती बँकेत लपतछपत पेन ड्राईव्ह घेऊन जाते आणि त्याला लिस्ट उपलब्ध करून देते. या बँकेत काहींचे account 'dormant' म्हणजेच inactive राहिलेले असतात किंवा त्यांच्या खात्यांत कसलेही transaction झालेले नसते. अशा लोकांच्या लिस्ट मधून एका जिवंत नसलेल्या account धारकाचे नाव तो निवडतो आणि तिच्याकरवी 'change of address' ची पुढील कृती करवून घेतो. यथावकाश त्याची खेळी यशस्वी होते. त्याला त्या account मधून पैसे withdraw करता येतात आणि तो स्वत:ची पाठ थोपटून घेतो. परंतु त्याचवेळी  'change of address' विषयी एक लेटर जुन्या पत्त्यावर जातं  जिथे दिवंगत account holder चा मुलगा राहत असतो. यानंतर हा गुन्हा उघडकीला येतो पण त्यात ब अडकली जाते. अ पैसे घेऊन फरार झालेला असतो त्याच्या जवळच्या मैत्रिणीला अशावेळी एकट सोडून. तिच्या नवऱ्याने तिला अनेकवेळा अ च्या intentions बद्दल वॉर्न केलेलं असतं पण ती तिच्या नवऱ्याच काहीएक ऐकण्याच्या मनस्थितीत नसते कारण तिला तिची मैत्री जास्त प्यारी असते.  अखेर तिची रवानगी तुरुंगात होते. आता पश्चात्तापाशिवाय तिच्या हाती काहीच उरलेलं  नसतं. तिच्यावर fraud म्हणून आता कायमचा शिक्का बसतो. तिचं कौटुंबिक आणि सामाजिक जीवन पुरतं उध्वस्त होतं. तिच्या नाही न म्हणण्याची एवढी मोठी शिक्षा तिला भोगावी लागते.    मित्रमैत्रिणींच्या,ओळखीच्यांच्या,नातेवाईकांच्या व कोणाच्याही आपल्याला योग्य न वाटलेल्या गोष्टीला स्पष्टपणे नाही म्हणणं हा आपला अधिकार आहे व त्याचा वापर आपल्याला करता यायला हवा. आपल्या नकार देण्याने समोरचा जर दुखावला जाणार असेल तर तो आपल्या मैत्रीच्या व्याख्येत बसत नाही असे समजायला हरकत नाही. नकार नम्रतेनेही देत येतो त्यासाठी आक्रमक होण्याची गरज नाही पण आपल्या निर्णयावर ठाम राहण्याची मात्र नितांत आवश्यकता असते.