माझ्यातील 'मी' ची खरी ओळख …

मी कोण आहे  किंवा कोहं यासारख्या प्रश्नांची कोडी सोडवता सोडवता केस पांढरे होतात. सगळ्यांनाच असे प्रश्न पडतात असेही नाही. पण खरंच माझ्यात वसणाऱ्या या 'मी' ची ओळख जर आपण कुतुहलापोटी का होईना पण करून घेतली तर आपले आयुष्य रंजक व्हायला मदत होईल. धर्मभेद, जातीभेद, श्रेष्ठ-कनिष्ठ यांच्यातील वाद संपुष्टात येतील. प्रत्येकाची इहलोकीची यात्रा सुखकर होईल.         
जन्मत: आपल्याला शरीर मिळतं. पण हे शरीर म्हणजे मी आहे का? यथावकाश या शरीराला एक नाव मिळतं. मग हे नाव म्हणजे मी आहे का? आपल्याला नाती मिळतात. पालक मिळतात.  मित्र-मैत्रिणी मिळतात.  आपल्याला शिक्षण मिळते. डिग्री मिळते. नंतर नोकरी मिळते. नात्यांचा परीघ वाढत जातो. लग्न होते. घरी-दारी आपल्या संपर्कात येणाऱ्या माणसांची संख्या वाढतच जाते. मग काही काळानंतर आपल्याला मुले होतात. संसार विस्तारतो. तारुण्याकडून आपण प्रौढत्वाकडे झुकतो व नंतर वृद्धत्वाकडे. आता नातवंडे आपल्या अवतीभवती वावरू लागतात. आपली आजी-आजोबांची धुरा आपण आनंदाने सांभाळू लागतो. बाल्य-तारुण्य-प्रौढत्व-वार्धक्य या अवस्थेनंतर या शरीरावरील आपला हक्क डळमळीत व्हायला लागतो आणि कधीतरी या शरीरातील 'मी' चा प्रवास संपून जातो. पण 'मी' मात्र संपत नाही. ही यात्रा युगानुयुगे सुरूच राहते.                     
'Energy can never be created and destroyed' हे वाक्य आपण विज्ञानाच्या संदर्भात अनेकदा ऐकलेले असते. परंतु माझ्या शरीरातील 'मी' म्हणजे हाच 'energy form' आहे हे किती जणांना ठाऊक असते? आपल्या आजूबाजूला वावरणारी अनेकविध माणसे म्हणजेच असे अनेकविध 'energy forms' असतात. आता हा energy form म्हणजे 'spirit' म्हणजेच 'आत्मा'. आत्मा हा शब्द उच्चारताच मेलेल्या माणसांचे इच्छा अतृप्त राहिलेले, पिंडाला न शिवणारे, पिशाच्चयोनीत भटकणारे असे काही चित्र आपल्या डोळ्यासमोर तरळते. परंतु शरीरात राहून जीवन व्यतीत करणारेही आत्मेच असतात.              
आपल्याला माता -पित्यांकडून नाव मिळाल्यानंतर आपला एक धर्म, एक जात निश्चित होते. हा हिंदू, तो मुस्लिम, तो शीख, तो पारशी, हा ब्राम्हण, तो कायस्थ, तो क्षत्रिय अशी धर्माची आणि जातीची वर्गवारी निश्चित होते. आखलेल्या रुळांवरून आपल्याला आता मार्गक्रमणा करायची असते. आपण मी हिंदू आहे किंवा मी मुस्लिम आहे असे अभिमानाने सांगतो. पण माझ्यातील 'मी' हा हिंदू वा मुसलमान वा ब्राम्हण वा क्षत्रिय कधीच नसतो. तर तो या जात, धर्म, पंथाच्या पलीकडे असतो. मी 'Indian' आहे असे सांगण्याऐवजी मी India या देशात जन्म घेतला आहे असे का म्हणत नाही? मी हिंदू आहे असे म्हणण्याऐवजी 'this is my way of connecting to Him' असे का म्हणत नाही त्याचप्रमाणे दुसऱ्या धर्मबंधूबद्दल 'that is his way of connecting to Him' असे का म्हणत नाही? यामुळे धार्मिक तेढ न वाढता धार्मिक सामंजस्य वाढू शकेल. कोणताही धर्म असो, त्याचा अंतिम उद्देश त्या 'source of light' ची उपासना करणे व त्याच्या जवळ जाता येणे हाच असतो ना?  एखाद्या जातीबद्दलसुद्धा मी ब्राम्हण असा वृथा अहंकार न बाळगता 'this is my way of functioning' असे का बरे म्हणत नाही? प्रत्येकाचा धर्म आणि जात वेगवेगळी असेना का त्यातून परस्पर सलोख्याची भावनाच निर्माण होणे अभिप्रेत असते. माणसाशी माणसासारखे वागणे हा माझ्यातील 'मी' चा सर्वोच्च धर्म असायला हवा व त्या दृष्टीने माझे आचरण असायला हवे.      
रंगभूमीवर वावरणारा नट त्याच्या वाट्याला आलेली भूमिका जीव ओतून करतो. रसिकांकडून 'appreciation' मिळवतो पण शो संपल्यावर त्या भूमिकेपासून अलिप्त होतो. या इहलोकात आपल्यापैकी प्रत्येकाच्याच वाट्याला काहीनकाही भूमिका येतात. मुलगी-मुलगा,बहिण-भाऊ, आई-वडील, आजी-आजोबा, मित्र-मैत्रीण अशा अनेक भूमिका आपण वठवत असतो. शिक्षण संपल्यानंतर काही व्यावसायिक भूमिकाही आपल्या वाट्याला येतात. त्याही आपण इमाने-इतबारे करतो. डॉक्टर, इंजिनियर, बिझनेसमन, शिक्षक, गायक-वादक, नर्तक, शिल्पकार अशा असंख्य लौकिकार्थाने कमी-जास्त प्रतिष्ठेच्या भूमिका प्रत्येकाच्या वाट्याला येतात. पण घरी-दारी या भूमिका करताना आपण त्याच्याशी इतके तादात्म्य पावतो की एक दिवस हा शो संपणार आहे हे भान बहुसंख्य लोकांना राहत नाही. यामुळे आपल्या वाट्याला येणारे सुख-दु:खाचे भोग आपण विचलित न होता भोगू शकत नाही.              
मी डॉक्टर आहे आणि तो माझा ड्रायव्हर आहे. अर्थात माझी सामाजिक प्रतिष्ठा त्याच्यापेक्षा मोठी आहे. त्याने माझ्याशी अदबीने वागायलाच हवे पण माझे त्याच्याशी वागणे हे मात्र माझ्या लौकिकाला साजेसे असेच असले पाहिजे. त्याला माझे वरिष्ठपण जाणवून देणे गरजेचे आहे. इथे एक 'मी' दुसऱ्या 'मी' शी संवाद साधत नसून माझा हुद्दा दुसऱ्या हुद्द्याशी संवाद साधतो आहे. माझी सामाजिक प्रतिष्ठा माझ्यासारख्याच दुसऱ्या 'मी'ला ओळखण्याच्या आड येते आहे. आम्ही फक्त दोन वेगळ्या भूमिका निभावतो आहोत आमच्या संस्कारांच्या माध्यमातून पण ती energy मात्र दोन्हीकडे एकच आहे हे स्वीकारायला मन तयार होत नाही. जाती,धर्म या बरोबर अशी शिक्षणानुसार, व्यवसायानुसार सामाजिक प्रतिष्ठेची वर्गवारी सर्रास केली जाते आणि आपण त्याप्रमाणे आपले आचरण करत राहतो.             
अगदी बाल्यावस्थेपासून ते वृद्धत्वापर्यंत ही सामाजिक व्यवस्था जशीच्या तशी आपण स्वीकारतो आणि आपल्या प्रेमात, आनंदात, सुखात अडसर निर्माण करून ठेवतो. आतल्या 'मी' च्या सत्चित स्वरूपावर हे असे धर्माचे, जातीचे, रंगरूपाचे, शिक्षणाचे, सामाजिक प्रतिष्ठेचे मळभ साचत जाते आणि त्यालाच आपण खरे मानून चालत राहतो.        
माझ्यातला 'मी' हा कृष्णासारखा असायला हवा. नानाविध लीला करूनही त्यात रममाण न होणारा. सुख-दु:खाच्या प्रसंगी 'स्व'भान हरपू  न देणारा. सगळीकडे असूनही नसणारा. कार्यरत तरीही अलिप्त. द्वेष,असूया,अहंकार, लोभ,मोह, भय यांनी लिप्त नसणारा आणि प्रेम, शक्ती, संयम  आणि शांततेची उटी यांच्या लिंपणाने अवकाश सुगंधित करणारा! तेजोमय ब्रम्हाशी सादृश्य सांगणारा!   

    

टीप: या ब्लॉगमधील संपूर्ण विचार माझे नाहीत. एका spiritual teacher चे आहेत. तिच्या विचारांनी प्रभावित झाल्यामुळे ते विचार मातृभाषेत लिहिण्याचा मोह मला आवरला नाही म्हणून हा प्रपंच!